Το να κάνουμε Νη, παραπέμπει σε άλλο ήχο. Το να κάνουμε κάτω κε, παραπέμπει σε άλλη μουσική...
Χωρίς δογματισμό, απλά η γνώμη μου...
Η αλλαγή ισοκρατήματος ούτως ή άλλως παραπέμπει είτε σε άλλο ήχο είτε και σε άλλο γένος. Εάν λοιπόν συμβαίνει στο μέλος ένα από αυτά τα δύο, η αλλαγή ισοκρατήματος δεν θα πρέπει να θεωρείται καταδικαστέα. Και ΝΗ λοιπόν μπορεί να βάλεις στον πλ. α' και κάτω ΚΕ, εφόσον στην πρώτη περίπτωση θεμελιώνεται πλ. δ' και στη δεύτερη πλ. α΄από το κάτω ΚΕ (σκληρός ή μαλακός). Για το ότι το κάτω ΚΕ "παραπέμπει σε άλλη μουσική" έχω να σχολιάσω ότι το ευρωπαϊκό μινόρε είναι πιο ελληνικό απ' όσο νομίζουμε, καθότι τα σκληρά διαστήματα ήταν αυτά που πρωτοχρησιμοποιήθηκαν από αρχαιοτάτων χρόνων. Αναφορά σε μαλακά διαστήματα έχουμε μετά τον Πυθαγόρα (με τον Αρχύτα ως γνωστότερη από τις αρχικές προσεγγίσεις των μαλακών διαστημάτων), η ύπαρξη δε σκληρών διαστημάτων στην εκκλησιαστική μουσική δεν θα έλεγα ότι είναι μεταγενέστερη της ευρωπαϊκής. Το μινόρε είναι απλώς μια γνωστή ευρωπαϊκή έκφανση των σκληρών διαστημάτων στη συγκεκριμένη κλίμακα και όχι η πρώτη. Το θέμα όμως είναι αυτό που πολύ σωστά αναφέρεις:
Στο εν τη Ερυθρά που αναφέρει ο Βασίλης, στο ημών του Πολυελέου, καθώς και στο Θεωρήσας του Μιχάλη, ο στόχος είναι ο Βου στις θέσεις που υπάρχει;
Αυτό είναι πιστεύω και το κλειδί της υπόθεσης (υπαινίχθηκα και κάπου αλλού το θέμα αυτό):
πολλές φορές η στάση της μελωδίας στη δεύτερη βαθμίδα της κλίμακας ("επιτονική" ευρωπαϊστί) και η ύπαρξη διά δύο συμφωνίας, δεν θα πρέπει να νοείται στη μουσική μας ως διαφωνία (παρά το χαρακτηρισμό του διαστήματος ως διαφώνου, βλ. εδώ), αλλά ως ενδιάμεση φάση προς επίτευξη συμφωνίας. Αυτό συμβαίνει στα δύο πρώτα παραδείγματα (
Ερυθρά και Ημ
ών), όπου ο τελικός "στόχος" όντως δεν είναι το ΒΟΥ, αλλά στην πρώτη περίπτωση το ΚΕ και στη δεύτερη το ΠΑ. Επομένως δεν υπάρχει λόγος ν' αλλάξει το ισοκράτημα: είναι πολλές οι φορές άλλωστε και στην παραδοσιακή μας μουσική που το ισοκράτημα παραμένει ως στύλος και η μελωδία δομείται πάνω του, ακόμα και με διαστήματα δευτέρας. Επειδή όμως αυτά λειτουργούν ως διαστήματα για επίτευξη συμφωνίας, το αποτέλεσμα ακούγεται δωρικό και όμορφο, αναδεικνύοντας με τον καλύτερο τρόπο τη μελωδία! Αυτό γίνεται πολλάκις στον Γ' και τον Άγια, όπου τα υπερβολικά ισοκρατήματα στον ΝΗ και ΠΑ αντίστοιχα κατά την στάση στον ΔΙ, που ακούμε από διάφορες χορωδίες (από ΕΛΒΥΧ μέχρι "πατριαρχικές"), θεωρώ ότι καταστρέφουν την ομορφιά και τη δωρικότητα του ήχου (δεν αποκλείω το ισοκράτημα γενικώς, αλλά την υπερβολική του χρήση σε κάθε περίπτωση στάσης στον ΔΙ). Άλλη περίπτωση που η παραμονή στο ίδιο ίσο αναδεικνύει το μέλος είναι στον πλ. δ' τρίφωνο, όπου το συνεχές ΓΑ ισοκράτημα είναι σκέτη αρχοντιά, ακόμα κι όταν η μελωδία κατεβαίνει στον ΠΑ (π.χ. στο "Νυμφώνα σου βλέπω", εκτός από την "στο
λήν της ψυχής" που πάει ΝΗ).
Από κει και πέρα βέβαια, οι απόψεις περί ενός και μόνο ισοκρατήματος δεν με βρίσκουν σύμφωνο, καθώς σε μια καραμπινάτη αλλαγή πενταχόρδου ή ήχου ή γένους και επιμονή της μελωδίας στη νέα γραμμή, είναι επόμενο ν' αλλάζει και το ισοκράτημα. Τώρα,
το πού θεωρεί κανείς ότι ψάλλεται φθόγγος ικανός να θεμελιώσει αλλαγή ισοκρατήματος, είναι πολλές φορές και θέμα αισθητικής. Στο Δό
ξα του πλ. α΄, ας πούμε, όπου αναφέρεται ο Σύρκας, πολύ σωστά κατ' εμέ ο Άρχων διακρίνει αισθητική αλλαγή στο μέλος στη στάση στον ΒΟΥ, που είναι διαφορετική περίπτωση από τό Ημ
ών και το
Ερυθρά:
στην πρώτη περίπτωση ο ΒΟΥ είναι σκληρός, ενώ στις άλλες μαλακός! Δεν είναι λοιπόν αισθητή η τάση για δήλωση αλλαγής ήχου στις περιπτώσεις αυτές, όμως στην περίπτωση του Δόξα η τάση αυτή είναι εμφανής κατ' εμέ: η αλλαγή των διαστημάτων από διατονικά σε εναρμόνια (ή από μαλακά διατονικά σε σκληρά διατονικά, αν προτιμάτε) δηλώνει κάτι: την πρόθεση του μελουργού να δώσει σκληρό χρώμα στη γραμμή αυτή.
Και δεν είναι ένας φθόγγος μόνο, αλλά ολόκληρη η γραμμή, όπως λέει κι ο Σύρκας: το ΒΟΥ όντως μεταβάλλεται σε ΚΕ και έχουμε τροχό κάτω ΚΕ - ΒΟΥ που λειτουργεί ως πεντάχορδο ΠΑ-ΚΕ
σκληρό (αυτό δεν το λέει ο Σύρκας, ο οποίος αναφέρει την επέκταση του πενταχόρδου προς τα πάνω με το ΒΟΥ-ΚΕ να λειτουργεί ως ΚΕ-άνω ΠΑ, ενώ κατ' άλλους το πεντάχορδο είναι χρωματικό, επίσης λογική που απαντάται, π.χ. σε φράσεις του νενανώ με στάση στον ΚΕ).
Επομένως την αλλαγή ισοκρατήματος στον κάτω ΚΕ κατά τη στάση του σκληρού ΒΟΥ στον πλ. α' τη βλέπω λογική (είτε νοηθεί σκληρό διατονικό είτε σκληρό χρωματικό πεντάχορδο).